دانلود مقاله تاریخچه استخراج نفت در ایران

گروه محصول -> روانشناسی،علوم تربیتی، مشاوره -> مقاله فارسی

دانلود مقاله تاریخچه استخراج نفت در ایران

قیمت: ۲۰۰۰۰ریال تعداد صفحات: 11 کد محصول :1411 حجم فایل:67,25 KB نوع فایل :rar

این فایل در سایت های دیگر با قیمت های بالاتری به فروش می رسد.

فایل ورد قابل ویرایش

تاریخچه شرکت نفت ایران
به دنبال اعطای امتیاز استخراج و بهره برداری از نفت سراسر ایران – به غیر از ۵ استان شمالی – در سال ١٢٨٠ (هـ. ش) از سوی مظفر الدین شاه قاجار به «ویلیام ناکس دارسی» انگلیسی، مته حفاری اولین چرخش‌های خود در خاک خاورمیانه را تجربه کرد و به این ترتیب نام ایران به عنوان خاستگاه نخست صنعت نفت خاورمیانه، در تاریخ عملیات نفتی ایران منطقه زرخیز جهان ثبت شد. اکنون یک قرن تمام، از آن تاریخ می‌گذرد و صنعت نفت ایران خود را برای آغاز دومین سده از حیات خویش آماده می‌کند.
صنعت نفت طی این دوران یکصد ساله، ازسویی به عنوان یک پدیده فنی و صنعتی دریچه علم روز دنیا را به روی ایرانیان گشود و از سوی دیگر در پیوند با مطامع خارجیان، منشأ و محور رویدادهای بسیاری در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور شد که پرداختن به هر یک مستلزم بازنگری دقیق و ژرف در تاریخ تحولات یکصد ساله این سرزمین است.
فوران نفت از اولین چاه حفر شده در منطقه مسجد سلیمان درسال ١٢٨٧، احداث پالایشگاه نفت آبادان در سال ١٢٩٢، تجدید نظر نافرجام در امتیازنامه دارسی درسال ١٣١٢، پیروزی نهضت ملی شدن صنعت نفت در سال ١٣٢٩، عقد قرارداد بی‌ثمر با کنسرسیوم در سال ١٣٣٣ – که حاصلی جز تسلط بیگانگان بر مخازن نفت ایران نداشت – رویکرد نمادین به صنایع پتروشیمی و گاز در دهه ١٣۴٠ و بالاخره بهره برداری بی‌رویه از منابع نفت کشور، از جمله رویدادهای تأمل انگیزی هستند که هر یک با نکاتی درس آموز، در متن و حاشیه خود همراه است.
با پیروزی انقلاب اسلامی، تمامی مناسبات و قواعد پیشین منسوخ شد و به دنبال خروج تمامی کارکنان خارجی از صنعت نفت ایران، اداره کامل آن در اختیار نیروهای متخصص و پر توان داخلی قرار گرفت.
هر چند بروز جنگ تحمیلی، صدمات بسیاری را بر پیکره این صنعت وارد کرد، اما به دنبال پایان یافتن جنگ علاوه بر بازسازی و جبران خسارت ها، تلاشی پردامنه در حوزه‌های برنامه ریزی و عملیاتی شکل گرفت و صنعت نفت به عنوان محور تحولات و دگرگونی اساسی، در فرایند رشد و توسعه کشور، فصل نوین فعالیت‌های خود را آغاز کرد.
چگونه نخستین میدان نفتی خاورمیانه کشف شد؟
پایه صنعت نفت ایران با امضای امتیازنامه معروف «دارسی» در ٢٨ ماه مه ١٩٠١ گذارده شد و اینک صنعت نفت ایران یکصدمین سال تولد خود را جشن می‌گیرد.
البته استفاده از چشمه‌های سطح الارضی نفت و قیر به صورت سنتی و ابتدایی از باستان زمان در ایران شناخته بود. در نیمه دوم قرن نوزدهم تقریباً از همان زمان که صنعت جدید نفت در امریکا آغاز شد (١٨۵٩) چندین امتیازنامه برای استخراج معادن نفت در ایران به امضاء رسید. حفاری هایی نیز در برخی از نقاط کشور به عمل آمد، لیکن هیچ یک به نتیجه رضایت بخشی منتهی نگردید.
مرحله اول عملیاتی نیز که به موجب امتیازنامه دارسی در مناطق قصر شیرین و چاه سرخ انجام شد چندان رضایت بخش نبود. حفاری در این مناطق اگر چه وجود نفت را به اثبات رساند، اما بازده چاه‌ها چنان نبود که ادامه عملیات در همان نقاط را توجیه کند. در مرحله بعدی دستگاه‌های حفاری به نواحی جنوبی تر یعنی حوالی شوشتر انتقال یافت. کارشناسان نسبت به نتیجه عملیات در این منطقه خوش بین بودند اما مشکل عمده آن بود که سرمایه دارسی کفاف نمی‌داد. طرح‌های آینده مستلزم هزینه‌های سنگین تری بود که دارسی شخصاً نمی‌توانست از عهده آن بر آید. او تا اواخر سال ١٩٠۴، حدود دویست و بیست و پنج هزار لیره خرج کرده بود که در آن زمان مبلغ هنگفتی به حساب آمد.
عاقبت گره کار، به دست یک شرکت اسکاتلندی گشوده شد که امتیازی در کشور برمه داشت و پالایشگاهی نیز در رانگون تأسیس کرده بود. در آن ایام وزارت دریاداری انگلیس درصدد بود که سوخت کشتی‌های جنگی خود را از زغال به نفت تبدیل کند و برای انجام این امر سالانه به ۵٠ هزار تن نفت نیاز داشت.
دولت انگلیس برای تأمین این مقدار نفت به آن شرکت اسکاتلندی که «شرکت نفت برمه» نامیده می‌شد مراجعه کرد، ولی ذخایر نفتی شرکت چندان نبود که بتواند تعهد دراز مدتی را در این باب بر عهده بگیرد و کارشناسان فنی، توسعه بیشتر عملیات در حوزه امتیاز برمه را توصیه نمی‌کردند. اما دارسی ناحیه امتیاز نوید بخش تری را در اختیار داشت که اگر امکانات مالی شرکت برمه برای سرمایه گذاری‌های بیشتر به یاری او می‌آمد مشکل دریاداری انگلیس نیز حل می‌شد.
مذاکرات میان دارسی و شرکت نفت برمه در سال ١٩٠۵ به تشکیل شرکتی به نام «سندیکای امتیازات» (Concessions Syndicate Ltd.) انجامید. مرکز این شرکت در «گلاسکو» بود. قرار شد عملیات حفاری در پیرامون مسجد سلیمان از سوی این شرکت، با پشتیبانی مالی شرکت برمه، پی گرفته شود.
شرکت جدید برای پیشبرد مقصود خود قراردادی هم با سران ایل بختیاری امضا کرد و آن‌ها متعهد شدند که در برابر دریافت حقوق معینی حفاظت اموال و تأسیسات شرکت را در منطقه عملیات عهده دار گردند. این قرارداد که با پادرمیانی کنسول انگلیس در اصفهان و بدون اطلاع مقامات دولتی ایران انعقاد یافت. هیچ گاه مورد شناسایی و قبول دولت ایران واقع نشد و سرانجام در سال ١٩٢۴ پس از روی کار آمدن رضا شاه رسماً ملغی گردید.
در هر حال عملیات حفاری در چند نقطه دنبال شد. دو حلقه چاه که در شمال اهواز حفر شد نتیجه مطلوب نداد، اما حفاری در مسجد سلیمان در ٢۶ ماه مه ١٩٠٨ به نفت رسید و آزمایش‌های بعدی نشان داد که کارشناسان آن چه را که جست و جو می‌کردند، یافته‌اند. چاه دوم و سوم هم وجود منبع عظیم نفتی را به ثبوت رساند و بدین ترتیب نام مسجد سلیمان به عنوان نخستین میدان نفتی خاورمیانه در تاریخ نفت جهان ثبت شد.
از شگفتی‌های تقدیر آن است که «رینولدز» رییس عملیات حفاری که پس از این کشف مهم شادمانه به اهواز بر می‌گشت نامه‌ای را از مرکز شرکت در اسکاتلند دریافت کرد که در تاریخ ١۴ ماه مه نوشته شده بود. مضمون نامه که کمتر از دو هفته پیش از موفقیت حفاری در مسجد سلیمان به قلم آمده بود، حکایت از آن برداشت که صاحبان شرکت از پیشرفت عملیات در آن ناحیه نومید گشته و به رینولدز دستور داده‌اند که اگر حفاری‌ها در عمق ١۵٠٠ تا ١۶٠٠ پا به نفت نرسد بساط خود را جمع و ماشین آلات و تجهیزات را به محمره (خرمشهر) در کنار دریا منتقل کند
تشکیل شرکت نفت انگلیس و ایران
شرکت برمه و شرکت سندیکای امتیازات چند ماه پس از کشف نفت در مسجد سلیمان با یک سرمایه دار انگلیسی به نام لرد استراتکونا (Lord Strthcona) شرکت جدیدی با نام «شرکت نفت انگلیس و ایران» (Anglo Persian Oil Company) تأسیس کردند. تمام حقوق امتیازنامه دارسی به این شرکت جدید انتقال یافت و دارسی خود نیز به عضویت هیأت مدیره این شرکت درآمد. اکنون دیگر می‌بایستی مقدمات تولید و صدور نفت را فراهم می‌کردند. تصمیم بر آن شد که نفت پس از تولید به آبادان انتقال یابد و در این نقطه پالایشگاهی احداث و فرآورده‌های نفتی از آن جا بازگیری شود. برای انتقال نفت به آبادان، ایجاد خطوط لوله‌ای به طول ١٣٨ «میل» ضرورت داشت. ساختمان پالایشگاه، مخازن، وسایل بارگیری، اسکله و غیره نیز در دستور کار قرار گرفت. اراضی مورد نیاز پالایشگاه را شیخ خزعل، حاکم محمره (خرمشهر) که با نماینده سیاسی بریتانیا در خلیج فارس روابط دیرین داشت به موجب قراردادی در اختیار کمپانی گذاشت. توافق شد که علاوه بر مال الاجاره سالانه ارضی یک وام ده هزار لیره‌ای به شیخ داده شود و نیز نماینده سیاسی بریتانیااطمینان داد که شیخ و خانواده او از حمایت دولت متبوع وی برخوردار خواهند بود.
پیدا است که شرکت نفت پایه‌های کار خود را بدون اعتنا به دولت مرکزی ایران، از طریق اعمال نفوذ مقامات و نمایندگی‌های سیاسی بریتانیا مستحکم می‌ساخت. قرار و مدارهای شرکت با خان‌های بختیاری و شیخ محمره نمونه بند و بست هایی بود که تا استقرار کامل حکومت رضا شاه و قلع و قمع شیوخ و خان‌ها به دست وی ادامه داشت. این شیوه کار در پانزده سال دوران اقتدار رضا شاه متروک گردید و پس از سوم شهریور ١٣٢٠ با ورود قوای نظامی بریتانیا به ایران با شدت و وسعت بیشتری از سر گرفته شد.

آغاز عملیات پالایش و صدور نفت از ایران
علمیات احداث پالایشگاه در اکتبر ١٩٠٩ شروع شد. کارکنان شرکت که تا آن زمان محدود به چند نفر حفار، مکانیک، قاطرچی، یک حسابدار و یک پزشک بود به سرعت فزونی گرفت و در سال ١٩١٠ به ٢۵٠٠ تن رسید. نخستین هواپیما توسط شرکت در سال ١٩١١ به ایران وارد شد و اولین محموله نفت خام ایران در سال ١٩١٢ صادر شد. تا سال ١٩١۴ تعداد چاه‌های حفاری شده در مسجد سلیمان به ٣٠ حلقه رسیده بود. در همین سال توافقی میان دولت انگلیس و شرکت نفت حاصل گردید که به موجب آن اکثریت سهام شرکت در اختیار دولت قرار گرفت. از آن پس دولت انگلیس همواره دو نماینده در هیأت مدیره شرکت داشت که دارای حق «وتو» بودند و می‌توانستند تصمیمات هیأت مدیره را که منافی با مصالح دولت انگلیس تشخیص دهند وتو و از اجرای آن جلوگیری کنند.
این قرارداد در آستانه جنگ جهانی اول یعنی در ١٧ ژوئن سال ١٩١۴ به تصویب مجلس عوام انگلستان رسید و دریا داری انگلیس یک قرارداد محرمانه با شرکت امضاء کرد که بر اساس آن کلیه سوخت مورد نیاز نیروهای دریایی به قیمتی نازل تحویل داده می‌شد.
جنگ جهانی اول (١٩١۴-١٩١٨) اهمیت عظیم نفت را روشن ساخت. البته استفاده از نفت در جنگ‌ها سابقه بسیار کهن دارد. تاریخ نگاران در اشاره به سازمان نیروهای منظم جنگاوران قدیم همچنان که از دسته‌های سوار، پیاده، کماندار، نیزه باز و غیره نام می‌برند، از دسته ویژه‌ای به نام «نفاطه» یا نفت انداز نیز یاد می‌کنند. اما استفاده از نفت در جنگ‌های امروزی همانند گذشته، در انحصار دسته معینی نیست. در واقع تمام نیروی شگرف تحرک و آتش هولناک و مهیبت درجنگ‌های امروزی، درخشکی، دریا و هوا، مرهون نفت است. خودرو، تانک، کشتی و هواپیما بدون نفت قادر به حرکت نیستند. بر اساس همین واقعیات است که لرد کرزن پس از تجربه جنگ جهانی اول گفت: کشتی جنگ روی امواج نفت به پیروزی رسید.
بروز اختلاف
بریتانیا تازه ارزش و اهمیت امتیازی را که از طریق دارسی در ایران به دست آورده بود، دریافته بود. اما توجه به اهمیت و ارزش نفت سبب نشد که شرکت صاحب امتیاز یا دولت بریتانیا قدردانی و حق شناسی نسبت به ایران ابراز کند. بر عکس، هر چه اوج و اعتبار نفت بالاتر رفت، به حرص، تنگ چشمی، کفران و بیداد آن‌ها در برابر ایران افزوده شد. در جنگ جهانی اول با آن که ایران از همان آغاز اعلام بی‌طرفی کرده بود، قوای متخاصم وقعی بر آن ننهاده و خاک این کشور را به میدان جنگ مبدل کردند و در جریان این کشمش‌ها خط لوله‌ای که نفت را از مسجد سلیمان به آبادان می‌رساند، بر اثرخرابکاری عمال آلمان قطع شد و تعمیر و راه اندازی آن تا ۵ ماه به درازا کشید.
رضا خان و درگیری او با مسأله نفت
رضاخان سردار سپه که با کودتای سال ١٩٢١ در عرصه سیاست ایران ظاهر شد در سال ١٩٢٣ به نخست وزیری رسید و در سال ١٩٢۵ تاج گذاری کرد. او در قدم اول به برچیدن بساط شیخ خزعل که خود را امیر عربستان می‌خواند و عملاً خرمشهر و اهواز را از اختیار دولت خارج کرده بود همت گماشت. خزعل در اوایل سال ١٩٢۵ بازداشت شد و بقیه عمر را تحت نظر شهربانی در تهران به سر برد. نظم و امنیتی که رضاخان برقرار کرد به نفع شرکت نفت بود. قدرت دولت از هر گونه تشکل و حرکت اعتراض آمیز، در میان کارگران جلوگیری می‌کرد. اولین اعتصاب کارگری نفت جنوب در سال ١٩٢٩ (١٣٠٨) اتفاق افتاد. شرایط زندگی کارگران بومی بسیار نامناسب و غیر قابل تحمل بود. شمار کارکنان صنعت در آن زمان به ٣٠ هزار تن می‌رسید که ۶ هزار تن آنان انگلیسی و هندی بودند. اعتصاب با دخالت نیروهای دولتی خاتمه یافت و در حدود ٢٠٠ نفر از سردمداران آن بازداشت شدند که برخی از آنان تا پایان سلطنت رضا شاه همچنان در زندان بودند.
رضا شاه یک سال پس از تاج گذاری توجه خود را به مسأله نفت معطوف کرد. او برای اجرای طرح‌های بزرگی، مانند راه آهن سر تا سری و نیز تامین هزینه‌های نظامی احتیاج به پول داشت. نظر دولت، ابتدا آن بود که اختلافات را به داوری ارجاع کنند، لیکن شرکت نفت پیشنهاد گرد که به جای آن بکوشند تا مساله را از راه مذاکره فیصله دهند.